Μια ενδιαφέρουσα ομιλία-συζήτηση με θέμα τις ψυχoτρόπες ουσίες, τους μύθους και την πραγματικότητα γύρω από αυτές πραγματοποιήθηκε στο καφέ «Παραπόρτι», την Κυριακή 2 Φεβρουαρίου στις 8 μ.μ.
Δημοσιεύουμε την ενδιαφέρουσα ομιλία της ψυχολόγου Μαρίας Καφαντάρηγια όσους δεν ήταν εκεί.
![]() |
"Η πρόληψη έχει
να κάνει με έναν
τρόπο ζωής που
ξεπερνά τα όρια
της παθητικής
ενημέρωσης
και έχει στόχο
την ανάπτυξη και
την καλλιέργεια
μιας στάσης ζωής
χωρίς εξαρτήσεις" |
Τα στερεότυπα και οι μύθοι για την εξάρτηση από ψυχότροπες ουσίες αφορούν διάφορες πλευρές του φαινομένου, όπως τη δράση των ουσιών, τους αιτιολογικούς παράγοντες που οδηγούν στην χρήση, τη θεραπεία της εξάρτησης και την πρόληψη.
Ας ξεκινήσουμε με τον πρώτο μύθο.
Ακούγεται συχνά ότι "Κάθε χρήστης ουσιών είναι και εξαρτημένος". Στην πραγματικότητα, η παραπάνω άποψη είναι ενδεικτική της σύγχυσης που επικρατεί αναφορικά με το τι είναι χρήση μιας ψυχοτρόπου ουσίας και τι συνιστά εξάρτηση από αυτήν. Η ασάφεια στα όρια χρήσης-εξάρτησης μπορεί να οδηγήσει στην υπεραπλούστευση του προβλήματος˙ η εξάρτηση από μια ουσία (ή ουσίες) δεν αφορά μόνο τη λήψη της, αποτελεί τρόπο ζωής.Ο εξαρτημένος δεν είναι απλά ένας άνθρωπος που κάνει χρήση, βρίσκεται υπό την επήρεια της φαρμακολογικής δράσης της ουσίας ενίοτε και όταν αυτή επέλθει, εκείνος επανέρχεται σε έναν λειτουργικό τρόπο ζωής που τον γεμίζει και τον ευχαριστεί. Όταν αρχίζει η εξάρτηση, το επίκεντρο της ζωής του ατόμου γίνεται η ουσία, σε βάρος οποιασδήποτε άλλης ανάγκης, σχέσης ή δραστηριότητας. Ουσιαστικά δεν ελέγχει την ουσία, αλλά η ουσία το ίδιο. Το ενδιαφέρον του εξαντλείται στην αναζήτηση, εξασφάλιση και λήψη της ουσίας, βάζοντας σε δεύτερη μοίρα τις σχέσεις του ατόμου με το οικογενειακό, φιλικό και ευρύτερο κοινωνικό του περιβάλλον, τις...
σπουδές, την εργασία, τα χόμπι του.
Ο δεύτεροςκαι τρίτος μύθοςαφορά τους αιτιολογικούς παράγοντες που σχετίζονται με την εμφάνιση και εγκατάσταση του φαινομένου της εξάρτησης˙ θα αναφερθώ αρχικά λοιπόν στην άποψη ότι «η ύπαρξη των ψυχοτρόπων ουσιών ευθύνεται για την εμφάνιση του φαινομένου τις εξάρτησης από αυτές».
Στην πραγματικότητα, δεν αρκεί η ύπαρξη των ψυχοτρόπων ουσιών και μόνο, για να αιτιολογήσει την ύπαρξη του φαινομένου της εξάρτησης από αυτές. Αν δεχτούμε την άποψη ότι οι άνθρωποι εξαρτώνται από τις ψυχότροπες ουσίες επειδή απλά εκείνες υπάρχουν, εστιάζουμε αποκλειστικά στις φαρμακολογικές ιδιότητες των ουσιών και στους κινδύνους που συναρτώνται μ’ αυτές , αφήνοντας απέξω παραμέτρους, όπως το ίδιο το άτομο- η προσωπικότητα και οι προδιαθετικοί παράγοντες που υπάρχουν σ’αυτό- το οικογενειακό, καθώς και το κοινωνικο-οικονομικό και πολιτισμικό πλαίσιο. Άλλωστε από τα αρχαία χρόνια ο άνθρωπος συνυπάρχει με τις ουσίες, χωρίς να υπάρχει το πρόβλημα της εξάρτησης στο βαθμό που υπάρχει σήμερα. Συνεπώς υπάρχουν κι άλλες παράμετροι παίζουν ρόλο στην διατάραξη αυτής της σχέσης ανθρώπου / ουσίας και οι οποίες σχετίζονται κυρίως με το μοντέλο ανάπτυξης της σύγχρονης βιομηχανικής - καταναλωτικής κοινωνίας, δηλαδή το σύγχρονο αναπτυξιακό μοντέλο.
Στον αντίποδα του προηγούμενου μύθου, υπάρχει μια άλλη αιτιολογική προσέγγιση του φαινομένου της εξάρτησης, σύμφωνα με την οποία «η κοινωνία και οι δομές της είναι η αιτία που οι άνθρωποι εξαρτώνται από ναρκωτικές ουσίες».
Αν δεχτούμε ότι ισχύει ο μύθος της «κακής και αλλοτριωμένης κοινωνίας» που σπρώχνει τους ανθρώπους στα ναρκωτικά, τότε μοιάζει να βάζουμε σε «παρένθεση» τον εξαρτημένο, να τον θεωρούμε «άρρωστο» και ανίκανο να διαχειριστεί την ύπαρξη και τη ζωή του μέσα στο συγκεκριμένο κοινωνικό πλαίσιο. Επίσης, με την παραπάνω παραδοχή, υπάρχει ο κίνδυνος της γενίκευσης, ο κίνδυνος δηλαδή να θεωρήσουμε ότι όλοι οι εξαρτημένοι είναι το ίδιο, ενώ στην πραγματικότητα, κάθε εξαρτημένος αποτελεί μοναδική περίπτωση.
Το φαινόμενο της εξάρτησης είναι ένα ψυχοκοινωνικό φαινόμενο˙αυτό σημαίνει ότι στην εμφάνιση και εγκατάσταση του παίζουν ρόλο παράμετροι ψυχολογικές, πολιτισμικές, οικονομικές, ιδεολογικές, πολιτικές που διαπλέκονται και αλληλεπιδρούν. Οι ψυχοπιεστικές συνθήκες του σύγχρονου τρόπου ζωής, η αναγωγή των υλικών αγαθών ως υπέρτατη αξία, η περιφρόνηση των πνευματικών αναγκών του ανθρώπου, η παθητικότητα ως στάση ζωής, η έλλειψη αλληλεγγύης, γνήσιου ενδιαφέροντος και ειλικρίνειας στις ανθρώπινες σχέσεις, η κρίση θεσμών όπως η οικογένεια, τα προσωπικά αδιέξοδα και ελλείμματα, οι εσωτερικές συγκρούσεις του ατόμου, αποτελούν ενδεικτικά κάποιους από τους παράγοντες που αλληλεπιδρούν και παίζουν ρόλο στην εμφάνιση εξαρτητικών συμπεριφορών.
Δεν μπορούμε λοιπόν να ανάγουμε την αιτία της εξάρτησης μόνο σε ένα παράγοντα (π.χ. άτομο, οικογένεια, κοινωνικές δομές).Αυτό που φαίνεται είναι ότι είναι ένα φαινόμενο πολυπαραγοντικό, με γενεσιουργές αιτίες που κατά κάποιο τρόπο μας επηρεάζουν όλους, απλά κάποιοι είναι πιο ευάλωτοι και είναι αυτοί στους οποίους εμφανίζεται και εγκαθίσταται ως σύμπτωμα μιας γενικευμένης παθολογίας.
Μιλώντας λοιπόν για τους τοξικοεξαρτημένους, μια συχνή παρανόηση είναι ότι «η εξάρτηση από ουσίες είναι αρρώστια».
Στην πρωτοπαθή εξάρτηση-όταν δλδ η εξάρτηση δε συνυπάρχει ή σύμπτωμα ψυχικής ασθένειας-, ο εξαρτημένος δεν είναι άρρωστος με την ιατρική έννοια του όρου. Οι προδιαθετικοί παράγοντες στο άτομο παίζουν ένα ρόλο, αλλά δεν αποτελούν τη μοναδική αιτία της εξάρτησης.Συνεπώς, η «ιατρικοποίηση» του φαινομένου και η αντιμετώπιση του εξαρτημένου σαν ψυχιατρικό περιστατικό, οδηγούν σε λάθος πρακτικές αντιμετώπισης του προβλήματος (όπως για παράδειγμα σε αυστηρά μέτρα καταστολής), παραβλέποντας άλλους γενεσιουργούς παράγοντες, όπως είναι το οικογενειακό, κοινωνικό και πολιτισμικό περιβάλλον του ατόμου.
Υπάρχουν στερεοτυπικές αντιλήψεις όμως όχι μόνο όσον αφορά τις αιτίες της εξάρτησης, αλλά και σε σχέση με τους τρόπους επίλυσης και διαχείρισης του.
Θα αναφερθώ στις δυο, μάλλον πιο κοινές από αυτές, οι οποίες στην πραγματικότητα απότελούν τις δυο όψεις του ίδιου νομίσματος.
Υπάρχει η άποψη λοιπόν, ότι «η λύση στο πρόβλημα της ουσιοεξάρτησης είναι η επιβολή αυστηρών νομοθετικών μέτρων καθώς και μέτρων καταστολής», ενώ στον αντίποδα αυτής, ότι «η αποποινικοποίηση της χρήσης, θα οδηγήσει στη λύση του προβλήματος της εξάρτησης».
Αναφορικά με την πρώτη άποψη, η διεθνής εμπειρία μέχρι τώρα έχει δείξει ότι ακόμη και σε χώρες που εφαρμόστηκε η θανατική ποινή σε εμπόρους ναρκωτικών, αυτό που συνέβη ήταν να ανέβει η τιμή τους στα ύψη, χωρίς να επέλθει ουσιαστική λύση στο πρόβλημα.
Σε σχέση με τη δεύτερη, αν δεχτούμε ότι η εξάρτηση είναι ψυχοκοινωνικό πρόβλημα, καταλαβαίνουμε εύκολα, ότι η προσπάθεια επίλυσης του πρέπει να είναι προσανατολισμένη στους ψυχοκοινωνικούς παράγοντες που το δημιουργούν και όχι επιλεκτικά εστιασμένη στο νομοθετικό κομμάτι που σχετίζεται με το φαινόμενο.Υιοθετώντας την φιλελευθεροποίηση της σχετικής νομοθεσίας, μοιάζει να στηρίζουμε την άποψη ότι τα προβλήματα ψυχοκοινωνικής φύσεως λύνονται μόνο με την επιβολή νόμων. Με αυτό τον τρόπο δε δίνεται βαρύτητα στην ενδυνάμωση και κινητοποίηση των μελών της κοινωνίας, όσον αφορά την ανάληψη προσωπικής και κοινωνικής ευθύνης για τη λύση του προβλήματος, αντίθετα ωθούνται στον εφησυχασμό και την παθητικότητα, ενστερνιζόμενα την άποψη ότι κάποιος άλλος θα πάρει την ευθύνη να λύσει το πρόβλημα, μέρος του οποίου είναι και οι ίδιοι. Συνεπώς, με αυτόν τον τρόπο διαιωνίζεται το ίδιο μοντέλο που συντελεί στην εμφάνιση του φαινομένου της εξάρτησης.
Ένας ακόμη κοινός μύθος, όσον αφορά τη θεραπεία της εξάρτησης, είναι «ότι οι εξαρτημένοι δε θεραπεύονται ποτέ».
Η διαδικασία της εξάρτησης είναι σαφώς μια δύσκολη και μακρόχρονη διαδικασία. Η δυσκολία της έγκειται στην ψυχική εξάρτηση του ατόμου από την ουσία, και όχι τόσο στη σωματική, δεδομένου ότι οι χρήστες αποτοξινώνονται σωματικά και μόνοι τους, δηλαδή απέχουν από την ουσία για κάποιο διάστημα, όσο είναι στην χρήση, χωρίς να είναι σε διαδικασία θεραπείας σε κάποιο θεραπευτικό πρόγραμμα.
Μιλώντας για θεραπεία, δεν εννοούμε απλά τη διακοπή της χρήσης˙ εννοούμε μια διαδικασία αλλαγής τρόπου ζωής, νοοτροπίας, την προσωπική ανάπτυξη του ατόμου, την εκμάθηση νέων δεξιοτήτων,την ενεργοποίηση του καθώς και την εκμάθηση λειτουργικών τρόπων να δημιουργεί ουσιαστικές σχέσεις με τους γύρω του.
Ένας σημαντικός αριθμός χρηστών θεραπεύεται και προχωρά στη διαδικασία επανένταξης και κοινωνικής ενσωμάτωσης, κυρίως χρήστες που συμμετείχαν σε «στεγνά» θεραπευτικά προγράμματα.Θα πρέπει πάντως εδώ να αναφερθεί ότι ίσως η πιο αξιόπιστη λύση διαχρονικά όσον αφορά την εξάρτηση από ουσίες, αποτελούν οι ομάδες αυτοβοήθειας (Ανώνυμοι Αλκοολικοί, Ανώνυμοι Ναρκομανείς κτλ). Χαρακτηριστικό της αυτοβοήθειας αποτελεί η αυτενέργεια και η ανάληψη προσωπικής ευθύνης από τους άμεσα ενδιαφερόμενους για τη λύση του προβλήματος τους - χωρίς να εμπλέκεται στη διαδικασία κάποιος «ειδικός». Καθώς μοιράζονται το ίδιο πρόβλημα -την εξάρτηση εν προκειμένω-αλληλοϋποστηρίζονται και ενεργοποιούνται οι ίδιοι, δίνοντας και λαμβάνοντας βοήθεια. Έτσι, στο πλαίσιο της συνάντησης του ατόμου με άλλους ανθρώπους που τους συνδέει ένα κοινό πρόβλημα και της δημιουργίας μιας κοινότητας ανθρώπων που αναλαμβάνουν οι ίδιοι την ευθύνη για την ανάρρωση τους, καλλιεργούνται ανθρωπιστικές αξίες και καλύπτονται βασικές ψυχικές ανάγκες του ανθρώπου που συμβάλλουν στην ψυχική και σωματική υγεία.
Ολοκληρώνοντας την παρουσίαση, ο τελευταίος μύθος αφορά την πρόληψη. Συχνά ακούγεται ότι «η πρόληψη της εξάρτησης θα πρέπει να εστιάζεται στην ενημέρωση, ιδίως σε αυτή που εντυπωσιάζει ή/και προκαλεί φόβο».
Μιλώντας για την πρόληψη λοιπόν, όταν αυτή περιορίζεται σε μια στεγνή παράθεση πληροφοριών ή εστιάζει στο να προκαλέσει φόβο, είναι καταδικασμένη να αποτύχει, καθώς αποπροσανατολίζει σε σχέση με το πρόβλημα, καθιστά τον εξαρτημένο «αποδιοπομπαίο τράγο» και απενοχοποιεί το κοινωνικό σύνολο.
Η πρόληψη πρέπει να απευθύνεται σε όλα τα μέλη της κοινωνίας, –ιδίως τους νέους- με στόχο να ενδυναμώσει, να κινητοποιήσει το άτομο, να συμβάλλει στην καλλιέργεια και ενίσχυση δεξιοτήτων και τρόπων διαχείρισης όσον αφορά την επικοινωνία, την αλληλεπίδραση με υγιή τρόπο στην οικογένεια και στο ευρύτερο κοινωνικό περιβάλλον και βέβαια την ανάπτυξη δεσμών αλληλεγγύης, έτσι ώστε τα μέλη της κοινότητας να αποκτήσουν την αίσθησης του «ανήκειν» σε αυτήν.
Συνοψίζοντας, θα λέγαμε ότι η πρόληψη έχει να κάνει με έναν τρόπο ζωής που ξεπερνά τα όρια της παθητικής ενημέρωσης και έχει στόχο την ανάπτυξη και την καλλιέργεια μιας στάσης ζωής χωρίς εξαρτήσεις.»
